literatuur recensie

‘Tussen morgenzee en avondland’ van Ramy El-Dardiry: zweven tussen continenten

Hoe is het om Arabier en Europeaan te zijn, om te zweven tussen twee continenten? Dat verkent Ramy El-Dardiry in zijn poëtische, maar soms ook wat donkere debuutroman Tussen morgenzee en avondland.

Amir is een op het eerste gezicht uiterst succesvol kind van de tweede generatie arbeidsmigranten. Zijn Egyptische vader Nessim verdween dan wel na de scheiding met zijn Brabantse moeder Marije, maar veel hinder lijkt Amir daar niet van te ondervinden. Hij werkt als consultant op de Zuidas, verwerft er langzaamaan enige faam als meest prominente lid van het ‘minoriteitenkabinet’, zoals zijn patserige baas Amir en andere collega’s met niet-Europese wortels omschrijft, en hij komt thuis in het warme, liefdevolle nest dat kleuterjuf Guusje voor hen beiden heeft gecreëerd.

Maar dan krijgt Amir een telefoontje uit Egypte, over de dood van zijn vader. “Ze hielden de dood van zijn vader een week voor hem verborgen”, luidt de openingszin van Tussen morgenzee en avondland, en die vertraagde boodschap zet een hele dynamiek in gang, een zoektocht van Amir naar zijn ware wortels. Want hoe geïntegreerd hij ook lijkt, Amir is een dolende ziel, een beetje tobberig. Hij voelt zich onwennig in de Zuidas-wereld vol geld, glamour en glitter en zoekt steeds vaker klussen in de provincie, ver weg van het protserige gedoe in de grachtengordel. Want Amir weet ook: het zijn net de grenzen die de contouren van een land bepalen, niet het centrum.

Zijn unheimische gevoel wordt versterkt omdat zijn moeder werkt aan een stamboom van haar familie, die eeuwen teruggaat. Amir beseft: ik weet alles over de familie van mijn moeders kant, maar niets over die van mijn vader. Daardoor voelt hij zich niet compleet. Om die lacune te vullen, vertrekt hij naar Alexandrië, de geboortestad van zijn vader.

Wat Amir allemaal ontdekt over de rijke familiegeschiedenis, vertelt Ramy El-Dardiry in aparte hoofdstukken. Dat geeft het verhaal meteen een extra dynamiek, alsof we erbij zijn als in Egypte het protest uitbreekt en Gamal Abdel Nasser, een van de bekendste zonen van Alexandrië en de latere Egyptische president, revolteert tegen de Britse koloniale aanwezigheid.

Voor Nessim breken dan moeilijke tijden aan. Hij is een goede student en werd toegelaten tot een Britse school, hij treurt als een inspirerende leraar Engels moet vertrekken en de school enkele weken moet sluiten wegens de opstanden. En hij heeft een stiekeme relatie met Sarah, de zus van een van zijn klasgenoten, een joods meisje. Terwijl zijn gelovige broer Mahmoud naar de moskee trekt voor het ochtendgebed, spreekt Nessim met zijn liefje af aan zee, waar zij hem leert zwemmen. Later verleggen de geheime afspraakjes zich naar een kerkhof, waar ze beschutting vinden in een graftombe en er voor het eerst de lichamelijke liefde leren kennen. Als Sarah zwanger blijkt te zijn, verdwijnt ze uit het leven van Nessim. Het is een trauma dat hem tekent voor de rest van zijn leven.

Door al die ontdekkingen komt Amir dichter bij zijn vader. Hij begrijpt dat Nessim ook een buitenstaander was, iemand die zich nergens echt thuis voelde. Iemand die net als Amir voor de verscheurende keuze stond: conformeren of vertrekken, zwijgen of schreeuwen tegen al het onrecht dat het leven met zich meebrengt. Om te beseffen: conformeren is soms gewoon even zwijgen op het juiste moment. Tegelijk is het een dilemma dat zowel het leven van Nessim als Amir tekent: nietsdoen is laf, wel iets doen is roekeloos. Het is net als het zweven tussen twee continenten. Amir beseft: net als zijn vader is hij in de eerste plaats een zoekende, dolende Alexandrijn, Arabier en Europeaan tegelijk. Het verklaart ook de wankele relatie die ze met elkaar hadden.

Ramy El-Dardiry vertelt de verhalen van Nessim en Amir in een rijke, poëtische taal, die vaak bol staat van de symboliek. Zo zijn de plekken waar Nessim en Sarah afspreken niet toevallig gekozen. Een erg originele vondst is de introductie van zowel Alexandrië als De Jansberg als vertellende personages. Vooral als Alexandrië aan het woord is, blijkt El-Dardiry een uitmuntende en bij momenten ook grappige schrijver. Alexandrië vertelt over haar eigen rijke geschiedenis, waarvan Nessim een klein onderdeeltje is, maar tikt de schrijver van het volledige boek ook even op de vingers. Het gaat wat Alexandrië betreft net iets te veel over Nessim en Amir, de stad ergert zich aan de hedendaagse neiging om het particuliere boven het universele verhaal te verkiezen. En zo stopt El-Dardiry ook nog even wat metakritiek in zijn eigen verhaal.

En ook al had het hier en daar wellicht een onsje minder mogen zijn, het debuut van El-Dardiry sprankelt van vertelplezier. Zo blijft het verhaal ondanks de zware thema’s en de dramatiek uiterst verteerbaar. Zijn taal zit vol originele metaforen, die vaak op meerdere plekken terugkomen. Op de eerste pagina spelen de witte zaadjes van de iepen die uitwaaieren over de stad al een rol, en ze komen geregeld terug. Dit boek is rijker, omvattender dan veel andere boeken met een migratiethematiek. Bovendien zitten er genoeg verrassende plotwendingen in het verhaal om het ook nog eens spannend te maken.

Ramy El-Dardiry, Tussen morgenzee en avondland, Querido, Amsterdam, 2023, 384 blz.

• debuutroman
• Ramy El-Dardiry